سازمان اداری و نظامی صفاریان

صفاریان بطور مستقل از سال 247 تا 287.ه ، بمدت 40 سال در مشرق ایران و بخشی اعظم از دیگر بلاد ایران، افغانستان و هند فرمانروایی داشتند و از سال 298. ه ، در زمان امارت ابوعلی محمد بن علی بن لیث تا سال 393.ه، در زمان ابو احمد خلف بن احمد به عنوان حکمرانان محلی در شرق ایران بمدت 106 سال حکمرانی نمودند. در دوره اول صفاریان یعنی ایام امارت یعقوب و عمرولیث، معمار این سلسله، قاعده و ترتیب دو نهاد درگاه و دیوان رسوم درگاه و بارعام و نظایر آن رادر حکومت خویش بوضوح براساس الگوهای رایج عصر خود یعنی بغداد که آن نیز براساس رویه عصر ساسانیان بوده است، بنیان نهاد. زیرا استعمال کلمات دولتی عربی مانند: عامل، خراج، قضاوت، خطبه و نظایر بسیاری که در منابع این دوره آمده است، آشکار می سازد از یک سو این لغتها که توسط حکام عرب در ضمن اداره کردن مملکت بجا مانده، در تشکیلات اداری صفاریان نیز بکار گرفته شده است و از سوی دیگر بسیاری از اصطلاحات اداری مانند: دفتر، دیوان، برید، رهدارو امثالهم تقلیدی مستقیم از تشکیلات اداری مداین بوده است. استقرار نهاد دیوان در حکومت صفاریان از عبارت «عَمَل» که در معنی کار دیوانی، ریاست، حکومت است و بارها در تاریخ سیستان ضمن شرح وقایع بکار رفته آشکار می شود. در رأس این حکومت بعد از امیر، وزیر قرار داشت که با حکم امیر، بعنوان رئیس دیوان سالاری می بایست امور حکومت و دیوانها را به سامان برساند. لیکن یکی از تغییرات اساسی در تشکیلات اداری این حکومت عدم وجود منصب وزارت در عهد یعقوب لیث است که بنظر می رسد امیر خود وظایف وزیر را انجام می داده است و بجای وزیر از دبیر استفاده می کرده است . این نهاد بطور مشخص از دوره عمرو لیث برقرار گردید. در واقع مستعجل بودن دوره اقتدار صفاریان، فقدان نیروهای کارآمد اداری و نظامی، نزاعهای درون خاندانی، رقابت امرای نظامی و کاربدستان اداری و گسترش نفوذ امرای نظامی که موجب کمرنگ شدن نقش صاحب منصبان اداری گردید، از عوامل تضعیف ساختار اداری و نظامی صفاریان است. لیکن با سقوط صفاریان، ساختار اداری و نظامی آنان به دوره های بعدی یعنی سامانیان، سلجوقیان و غزنویان منتقل گردید و در این حکومت ها به انسجام رسید.